Lisans eğitimi ile birlikte 4 yıllık bir üniversite eğitimi tamamlandıktan sonra meslek hayatına geçiş öncesinde akademik kariyere devam etme veya etmeme kararı verilir. Akademik kariyere devam edilmemesi durumunda direkt olarak iş dünyası içerisine girilirken, bazen mesleğe göre devlet memuru, bazen özel sektörde yöneticilik, personellik veya serbest olarak esnaflık yapılması tercih edilebilir. Öğrenciler lisans eğitimlerini tamamladıktan sonra direkt olarak iş hayatına girmek yerine akademik kariyer yapmayı ve üniversitede yükselmeyi tercih ederse, lisansüstü eğitim programlarına katılmalıdır. Bu eğitim programları, yüksek lisans ve doktora gibi farklı isimlere sahip olarak yine farklı kategorilerde sunulmaktadır. Her üniversite kendi bünyesinde farklı fakültelerden mezun olan lisans öğrencilerinin akademik kariyer yapabilmesi için yine bünyesinde bulunan enstitüler sayesinde bu programları açmaktadır.
Yüksek lisans veya doktora programları ile gerçekleştirilen ve lisansüstü şeklinde adlandırılan bu eğitim programları, bir üniversite içerisinde fakültede tamamlanan 4 yıllık lisans yani yetkinlik programı sonrasında aynı üniversite içerisindeki veya farklı üniversitelerdeki enstitüler tarafından uzmanlaşma amaçlı verilen eğitimdir. Yüksek akademik kariyer için veya daha uzman bir şekilde sektöre ve mesleğe giriş yapabilmek için alınan bu eğitimler, akademik derece anlamında da lisans eğitimi üzerinde bulunurken, temel amacı öğrencinin alanında daha uzman bir hale getirilmesidir. Ülkemizdeki üniversitelerde yüksek lisans ve doktora dışında bu akademik eğitimlerde sanatta yeterlilik unvanları da sunulmaktadır.
Bu eğitim süreci içerisinde her kişi sahip olduğu lisans eğitimi sonrasında alacağı yüksek eğitim içerisinde belirli sayıda, belirli içeriklere sahip ve zorunlu konumda bulunan dersler yanında seçmeli dersler ile yeterlilik kazanır. Alınan derslerde başarılı olan sınavlar ile birlikte derslerin geçerlilik kazanması için doktora yeterlilik sınavı, bitirme tezi, sanat eseri uygulamaları veya sanat yeterliliği sınavı gibi uygulamalar gerçekleştirilir. Örnek olarak fen-edebiyat fakültesi coğrafya bölümünden lisans eğitimini tamamlayan bir öğrenci yüksek lisans programına katıldığında, coğrafya biliminde klasik lisans eğitiminin üstünde mecburi ve seçmeli derslerde akademik uzmanlık elde eder. Bu uzmanlığın bir yeterlilikle tamamlanması açısından akademik tez hazırlanarak, enstitü bünyesinde danışman aracılığıyla jüri önünde savunma gerçekleştirilir ve yeterlilik elde edilir.
Üniversitelerde verilen bu yüksek lisans eğitimleri veya doktora eğitimleri aslında sadece akademik kariyer gerçekleştirerek bir üniversitede eğitmen ya da personel olmak için değil sadece uzman meslek elemanı olmak için de seçilebilir. Yani örnek olarak bir inşaat mühendisi lisans mezuniyetini tamamladıktan sonra alacağı yüksek eğitim ile birlikte yüksek inşaat mühendisi olarak, ihtisas yapmış bir mühendis olmayı tercih edebilir. Alınan eğitimde akademik kariyere kadar uzayacak şekilde bir yüksek eğitim alma planı bulunuyorsa, bu durumda alınan eğitim tezli yüksek lisans şeklinde adlandırılmaktadır. Tezli programlar enstitü yönetimi tarafından belirlenmiş derslerin başarılı bir şekilde verilmesi ve eğitimin başarılı bir şekilde tamamlanması ile sonuca ulaşır. Üniversitelerde bu programın tamamlanması sırasında sunulan tezin 5 farklı öğretim üyesinin oluşturduğu jüri karşısında savunulması ve başarılı görülmesi gerekmektedir. Alınan eğitim sayesinde meslekte ihtisas gerçekleştirilmesi ve yüksek dereceye erişilmesi planlanıyorsa, alınacak yüksek eğitim tezsiz yüksek lisans şeklinde adlandırılır. Bu durumda alınacak eğitimde yeterliliğe ulaşabilmek için yine üniversite yönetimi tarafından belirlenmiş sayıda ders verildikten sonra bu derslerdeki başarılar sayesinde diploma alma hakkı elde edilir. Doktora programları ise yüksek lisans eğitimlerini tezli olarak tamamlamış öğrencilerin, profesörlüğe kadar ulaşan akademik kariyeri tamamlayabilmesi için alınması gereken eğitimdir. Ayrıca yüksek lisans eğitimlerinde günümüzün koşullarında uzaktan yüksek lisans programlarında uzaktan online ders, online sınav ve online süreç ile genellikle tezsiz yüksek lisans programları sunulmaktadır.
Lisans mezuniyetini tamamlayan herkes istediği şekilde ve hiçbir başarım elde etmeden direkt olarak yüksek lisans, sanatta yeterlilik veya doktora programlarına katılma hakkı elde edemez. Ülkemizde bu programlara katılma imkanı elde edilmesi için yine YÖK tarafından hazırlanan ve ÖSYM bünyesinde gerçekleştirilen sınavlar bulunmaktadır. Örnek olarak yüksek lisans eğitimine katılmak için ALES şeklinde adlandırılan Akademik Lisansüstü Eğitim Sınavları bünyesinde başarılı olmak gerekir. Ülkemizde yüksek lisans eğitimlerine katılmak için ALES’da başarılı bir puan elde edilse dahi herhangi bir üniversitenin herhangi bir enstitüsü bünyesinde açılacak başvurularının takip edilmesi ve bu başvurulara zamanında katılım sağlanması önemlidir. Örnek olarak İstanbul'da yer alan bir vakıf veya devlet üniversitesi tarafından açılan yüksek lisans sınavlarına katıldığınızda, alanınıza bağlı olarak size bilim sınavı veya uygulama sınavı ile bir test uygulanır.
Giriş açısından gerçekleştirilen bu sınav, bazı üniversitelerde mülakat şeklinde gerçekleştirilir. Üniversitelerde açılan yüksek lisans giriş sınavlarında kimi zaman test kimi zaman açık yazılı sınavlar, mülakatlar, uygulamalar veya sanat eğitimlerinde performanslar ile başarı ölçümü gerçekleştirilir. Sonraki aşamada eğitime hak kazanan öğrencilerin belirlenmesi için ALES puanı, bilim sınavındaki başarı puanı, eğer bulunuyor ise dil sınavında alınmış başarı puanı ve üniversite lisans mezuniyet notunun belirli bir yüzdelik oranı birleştirilerek ortalama puan hesaplanır. Daha önceden belirtilmiş bir puanın üzerine çıkan adaylar sıralı bir şekilde yeterli kontenjan üzerinden bu eğitimlere giriş hakkı kazanır. Sanatta yeterlilik sınavlarında genellikle öğrencilerin ALES puanı dışında performansları ve mezuniyet puanları ile birlikte kontenjan açısından da yeterli düzey göz önünde bulundurulur. Doktora eğitimlerinde ise öğrencilerin daha önce sadece lisans programlarını değil lisans sonrasında tezli yüksek lisans programlarını da tamamlamış olması şartı bulunmaktadır. Doktora programlarına başvuru yapılabilmesi için yüksek lisans mezunu adaylar ALES oturumlarında istediği programın türüne göre en az 55 puan almış olmalı veya bazen üniversitenin istediği 60 ya da 70 gibi puan barajının geçilmiş olması gerekmektedir. Doktora başvurularında yüksek lisans başvurusunda isteğe bağlı olan yabancı dil sınav puanı bir zorunluluk olmakla birlikte birçok enstitü en az 55 puan talebi sunmaktadır. Doktora başvurularında yüksek lisans sonrasında aynı üniversitede eğitime devam etmek istediğinizde, danışmanlarınız ve jüri sizi tanıdığı için daha kolay bir giriş imkanı elde edilirken, farklı bir üniversiteye başvuru yapılmasında tavsiye mektubu, tecrübeleriniz ve başarılarınız size büyük bir katkı sağlayabilir.
Yüksek lisans eğitimlerinden başlamak üzere birlikte akademik eğitimlerde eğitim süreci tezli programlarda en az 21 en fazla 30 kredi alınabilecek şekilde üniversitenin maksimum eğitim süresi içerisinde tamamlanır. Normal koşullarda bu kredi miktarı ile alınan zorunlu ve seçmeli minimum ders, seminer ve tez çalışması tamamlandığında, 2 yıl gibi bir sürede mezuniyet elde edilebilir. Tezsiz programlarda ise öğrencinin mesleki yeterliliğini elde edebilmesi için 30 kredinin altına düşmeyecek şekilde minimum 10 ders ve bitirme projesi ile birlikte yine 1,5-2 yıl aralığında mezuniyet sağlanabilir. Doktora olarak adlandırılan ve yüksek lisans sonrasında başlanabilen eğitim süreci ise ülkemizde iki dönem doktora dersi ve 6 dönem tez çalışması ile birlikte 8 dönem şeklinde alınan bir eğitimdir. Yani 4 yıl sürecek bu eğitim içerisinde bazen tez çalışmaları isteğe bağlı veya istenmeden oluşan aksaklıklar nedeniyle uzadığında çok daha uzun sürebilir. Bazı öğrenciler başarılı bir şekilde derslerini tamamlayıp yeterlilik sınavı başarısı elde ettikten sonra tez çalışmalarını 12 yarı yıl içerisinde tamamlayabilir. Bu gibi bir durumda öğrenciler maksimum 16 yarıyıl yani 8 yıl içerisinde doktora programını tamamlama şansına sahiptir.
Üniversitelerde yüksek lisans kategorisinde alınabilecek tezli yüksek lisans, tezsiz yüksek lisans, uzaktan yüksek lisans ve doktora gibi programlara bağlı olarak fiyatlar her yıl devlet üniversiteleri ve vakıf üniversiteleri için ayrı ayrı belirlenmektedir. Bu kapsamda ülkemizdeki devlet üniversitelerinde tezli yüksek lisans programlarında eğitim almaya hak kazanan öğrenciler ücretsiz bir şekilde bu eğitimlerini tamamlama şansına sahiptir. Ancak öğrenci vakıf üniversitelerinde yüksek lisans eğitimine tezli olarak devam etmek istiyorsa, her üniversitenin belirlediği fiyat aralıklarına göre 8.000-60.000 TL aralığında rakamlar ile ödeme gerçekleştirilmelidir. Devlet üniversitelerinde tezsiz yüksek lisans eğitimleri 4000-1000 TL aralığında değişirken, vakıf üniversitelerinde bu rakamlar 9.000-80.000 TL arasında değişim göstermektedir. Uzaktan yüksek lisans olarak adlandırılan ve internet üzerinden gerçekleştirilen eğitimler ile devam eden programlarda ise devlet üniversiteleri 4.500-11.500 TL aralığında eğitim koşulları sağlarken, vakıf üniversitelerinde ise 6.400-34.500 TL arasında rakamlar ile eğitimler verilmektedir.
Ülkemizde yüksek lisans eğitimleri ve doktora eğitimleri almak isteyen tüm öğrenciler sahip oldukları bütçe ve bitirmiş oldukları lisans programına bağlı olarak neredeyse tüm devlet üniversiteleri ve vakıf üniversitelerinde açılan programları değerlendirebilir. Çünkü bazen örnek olarak gıda mühendisliği mezunu bir öğrenci herhangi bir üniversitede gıda mühendisliği bölümü bulunmuyorsa, bu üniversitede yüksek lisans eğitimi alma şansına sahip olmayabilir. Farklı bir nokta olarak, yüksek lisans veya doktora eğitimleri Türkiye'deki üniversiteler dışında bütçe ve imkanlara bağlı olarak Ukrayna, Macaristan, Azerbaycan, Avrupa, Amerika veya Asya üniversitelerinde de alınabilir. Bu duruma bağlı olarak mezun olduğunuz lisans branşına göre değişen devlet, vakıf veya yabancı üniversitelerde farklı enstitülerde sunulan branşınıza uygun yüksek lisans ve doktora imkanlarını size sunulan filtreler ile bu alanda inceleyebilirsiniz.